Toneelschrijver, waar theater tot leven komt.
Commedia dell'arte
Van Antieke Oorsprong tot Theatraal Erfgoed
Sporen Terug in de Tijd
De oorsprong van Commedia dell'arte wordt al lang gezocht in de oudheid. Hoewel er formele overeenkomsten zijn tussen deze theatervorm en eerdere theatrale tradities, blijft de exacte oorsprong onzeker. Sommige historici dateren de oorsprong van Commedia dell'arte zelfs tot aan de periode van de Romeinse middenrepubliek, waar de zogenaamde "Plautine types" en de "Atellan Farces" mogelijk een vroege vorm van gemaskerd en geïmproviseerd theater waren. Deze vroege vormen van theater, die maskers en overdreven typen omvatten, kunnen worden gezien als de kiemen van de latere Commedia dell'arte-personages zoals Pantalone, Pulcinella en il Capitano. Bovendien suggereren sommige historici dat er connecties waren met middeleeuwse jongleurs en prototypen van middeleeuwse moraliteitsspelen, zoals Hellequin.
De Opkomst van Gemaskerde Types
Commedia dell'arte onderscheidde zich door zijn gemaskerde "typen", personages die vaste sociale rollen en karaktereigenschappen vertegenwoordigden. Deze typen omvatten onder andere dwaze oude mannen, sluwe dienaren en opgeblazen militaire officieren. De personages werden gekenmerkt door overdreven menselijke eigenschappen, en velen van hen zijn in de loop der tijd iconische figuren geworden, zoals Pantalone, Harlequin (Arlecchino), Il Dottore en de Innamorati (geliefden). Deze vaststaande typen gaven de acteurs een basis om op voort te bouwen en stimuleerden de creatie van levendige en herkenbare personages.
Commedia dell'arte, een bijzondere theatervorm met zijn wortels in het Italiaanse theater, bloeide op tijdens de late renaissance en liet een onuitwisbare stempel achter op de Europese theatergeschiedenis gedurende de 16e tot de 18e eeuw. Hoewel er een langdurige traditie is van pogingen om historische oorsprongen in de oudheid vast te stellen, blijft de oorsprong van Commedia dell'arte enigszins een mysterie. Dit artikel duikt dieper in de geschiedenis van deze intrigerende kunstvorm, die een brug sloeg tussen oude tradities en vernieuwend theater.
Opkomst en Groei van Commedia dell'arte
De vroegste geregistreerde uitvoeringen van Commedia dell'arte vonden plaats in Rome, al in 1551. Deze voorstellingen werden buiten op tijdelijke locaties opgevoerd door professionele acteurs die gemaskerd en gekostumeerd waren. Dit stond in contrast met commedia erudita, geschreven komedies die binnenshuis werden opgevoerd door ongetrainde en ongemaskerde acteurs. Hoewel het beeld van buitenopvoeringen misschien enigszins geromantiseerd is, blijkt uit historische documenten dat er ook binnen opgetreden werd, zoals bij de opvoering van Tasso's Aminta door het gezelschap Gelosi. Rond het midden van de 16e eeuw begonnen specifieke groepen commedia-acteurs zich te verenigen, en in 1568 werd de Gelosi een afzonderlijk gezelschap. Dit gezelschap adopteerde de tweezijdige Romeinse god Janus als hun symbool, dat de dubbele aard van de acteurs weerspiegelde, die in hun rollen als "anderen" stapten. De Gelosi traden op in Noord-Italië en Frankrijk en genoten bescherming en patronage van de Franse koning. Ondanks schommelingen behielden ze stabiliteit met de "gebruikelijke tien" personages, waaronder oude mannen, geliefden, zanni, een kapitein en een dienstmeid. Commedia-uitvoeringen vonden plaats in hoftheaters en zalen, en soms ook in vaste theaters zoals het Teatro Baldrucca in Florence. Flaminio Scala, die eerder een kleine rol speelde bij de Gelosi, publiceerde aan het begin van de 17e eeuw de scenarios van Commedia dell'arte om de vorm te legitimeren en zijn nalatenschap te verzekeren. Deze scenario's waren sterk gestructureerd en gebaseerd op de symmetrie van de verschillende personagetypen in duet.
Vrouwen op het Toneel
Een opvallend kenmerk van Commedia dell'arte was de betrokkenheid van vrouwelijke acteurs. Vanaf de jaren 1560 werden vrouwelijke rollen door vrouwen gespeeld, waardoor zij de eerste bekende professionele actrices in Europa werden sinds de oudheid. Lucrezia Di Siena wordt beschouwd als de eerste Italiaanse actrice die bij naam bekend is, terwijl Vincenza Armani en Barbara Flaminia de eerste primadonna's en goed gedocumenteerde actrices in Italië en Europa werden. Hoewel vrouwen op het toneel werden gewaardeerd en erkend, kregen ze te maken met kritiek en tegenstand. Engelse theatercritici bekritiseerden bijvoorbeeld de gezelschappen met vrouwelijke acteurs, en sommigen, zoals Ben Jonson, gebruikten zelfs denigrerende taal om deze actrices te beschrijven. Ondanks deze uitdagingen groeide de aanwezigheid van vrouwelijke acteurs gestaag en werden zij uiteindelijk een standaard op het Italiaanse toneel.
Een Evolutie naar Theatrale Vernieuwing
Tegen het begin van de 17e eeuw begonnen de zanni-komedies zich te ontwikkelen van pure improviserende straatvoorstellingen naar gespecificeerde acts en duidelijk gedefinieerde personages. Tijdens de 17e eeuw werden er enkele boeken geschreven die aanbevelingen deden voor uitvoeringspraktijken, waardoor Commedia dell'arte in de richting van gestructureerder en meer gestileerd acteren evolueerde. In Frankrijk, tijdens het bewind van Lodewijk XIV, ontwikkelde de Comédie-Italienne een repertoire met nieuwe maskers en personages, terwijl sommige van de Italiaanse voorlopers werden weggelaten. Franse toneelschrijvers, zoals Molière, baseerden zich op de plots en maskers van Commedia dell'arte voor hun eigen stukken. Terwijl Commedia dell'arte zich aanpaste aan nieuwe omgevingen en culturen, ontstonden er verschillende interpretaties en aanpassingen in heel Europa. Zo ontstond bijvoorbeeld de pantomime in de 18e eeuw als een voortzetting van de karaktertypes van Commedia dell'arte, met Harlequin als prominente figuur. In Engeland werden de Punch en Judy poppenkastvoorstellingen, die tot op de dag van vandaag populair zijn, beïnvloed door de Pulcinella-maskers uit de Napolitaanse versies van de Commedia dell'arte. In Italië vonden de maskers en verhaallijnen van Commedia dell'arte hun weg naar de opera buffa en de werken van componisten als Rossini, Verdi en Puccini.
Commedia dell'arte: Een Politiek En Theatraal Slachtoffer
Tijdens de Napoleontische bezetting van Italië gebruikten hervormers en critici van het Franse keizerlijke bewind zoals Giacomo Casanova de carnavalsmaskers om hun identiteit te verbergen terwijl ze politieke agenda's bevorderden en sociale normen uitdaagden. In 1797 verbood Napoleon echter de Commedia dell'arte om het spontane karakter van het carnaval als politiek platform te onderdrukken. Deze verbanning bleef van kracht tot 1979, toen Commedia dell'arte in Venetië een nieuwe geboorte beleefde.
Besluit
Hoewel Commedia dell'arte werd onderdrukt en getransformeerd door politieke en maatschappelijke krachten, heeft het een blijvende impact gehad op de theatergeschiedenis. De combinatie van gemaskerde typen, improvisatie en herkenbare karakters heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van het theater als kunstvorm. Commedia dell'arte wordt terecht beschouwd als een theatraal erfgoed dat de grenzen van de theaterkunst heeft verlegd en de weg heeft geplaveid voor innovaties in karakterontwikkeling, improvisatie en maskerade.